Ang Ungo Sa Sanpilar

Sugilanon ni Lamberto G. Ceballos

ANG Adlaw taas na og gintang gikan sa iyang pagsidlak sa silangan dihang mibiya si Iyo Boloy sa iyang payag nga nahimutang sa bungtod sa Sanpilar niining buntaga. Ang iyang walang kamot nagbitbit og mga garing (munyeka nga ginama sa mga lukay sa lubi), trak-trak nga may mga ligid nga linging mga bunga sa lagnob ug gagmayng mga bola nga hinimo gihapon sa mga lukay nga iyang gipamitay sa usa ka dupa nga kagingking sa kawayan; ang tuo maoy gigunit sa balikog niyang sungkod nga sanga sa tugas. Ang mga duwaan gilala niya tibuok palis kagahapon gikan sa lunhawng mga lukay nga iyang gipanguha sa pilipog nga mga lubi kay mugbo da man ang gitas-on niining klaseha sa lubi nga nanubo diha sa banghilig sa bungtod. Wala na lang siya mosuway pagkatkat sa tag-as ug layog nga mga punoan sa lubi kay hawaon na siya inig-abot niya sa tunga-tunga sa punoan. Nahadlok sab siya nga basig dili na unya maayo mokuma ang iyang mga tiil sa mga hakhak, ug matapigas kini, unya mahulog siya sa yuta.

Nagpunay siyag usap og tabako samtang gisubay sa iyang kubalong mga tiil, nga gisapinan sa paragatos kun tsinelas nga ginama sa goma sa ligid sa trak, ang hagip-ot nga dalan dulhog sa bungtod ngadto sa kakahoyan, diin ang dalan miikis-ikis daw taas kaayong bitin padulong sa lungsod sa Sanpilar. Matag karon ug unya iyang itukod ang iyang sungkod sa yuta aron pagsuportar sa iyang kaugalingon ug moginhawa siyag halawom aron paghingilin sa kakutas nga iyang gibati. Sa iyang panuigon nga setenta anyos bation na niya ang kakutas sa paglugsong, apan mas kutas ang pagtungas. Dili parehas niadtong batan-on pa siya nga mahimong daganon lang niya ang paglugsong ug pagtungas sa bungtod.

Dihang nahisangko na siya sa tiilan sa bungtod, nahidalipsang na hinuon siya ug nahapayaka sa yuta.

“Peste!” pamalikas niya dayong pangluwa. Nadala sa iyang pagluwa ang giusap niyang tabako. Unya gihikap niya ang kalong buli nga nagsalimbong sa iyang ulo gikan sa kainit sa Adlaw.

Miagahad siya, unya mitindog uban sa panabang sa sungkod. Dihang nakatindog na siya, iyang gipahiran ang iyang singot sa puti nga bandana nga iyang gihulbot sa bolsa sa likod sa iyang purol. Kang Petra ang maong bandana ug maoy nahimo niyang panyo nga dad-onon kon asa siya paingon. Human og pamahid sa iyang singot, gipasarap niya ang iyang panan-aw sa kalikopan. Nasangit ang iyang panan-aw sa usa ka dakong punoan sa talisay. Nagtakiang siyang mipadulong niini; hibatian gihapon niya ang kasakit sa iyang sampot.

Mihunong siya, nanghupaw, dayon milingkod sa nag-igdal nga gamot sa kahoy. Sa iyang banabana, mga usa na lang ka takna tadlas sa kakahoyan ug moabot na siya sa poblasyon sa Sanpilar.

Gitarong niya pagtuy-od ang iyang mga tiil ug gipahimutang ang mga duwaan sa iyang sabakan. Nahimuot siyang naghunahuna nga ang mga batang babaye sa Sanpilar mag-ilogay gayod sa mga munyeka. Ang mga batang lalaki usab mag-unahay sa mga trak-trak ug mga bola. Mipahiyom siya. Ang mga bata dili na unya mangahadlok kaniya.

Dihang nasuta niya nga walay nangapilong o nangabali sa mga duwaan, nangluwa siya ug gipahiran ang iyang simod sa bandana. Gitukas niya ang iyang kalo nga buli ug gipayupas sa iyang nawong. Gituwas usab niya ang duha ka botones sa iyang tinapakang kamisadentro nga kaki nga maoy pares sa purol niyang maong. Unya mitutok siya sa halayo, ang iyang mga mata tinak-opan sa kalunhaw sa iyang atubangan kay karon maoy misulod sa iyang alimpatakan si Iya Petra. Nahinumdom siya nga kanunay tawgon siya ni Iya Petra gikan sa payag matag higayon nga ania siya dinhi aron pagpangahoy ug unya dili siya makapauli og sayo, ilabi na kon talisawop na ang Adlaw. Karon, daw pagahidunggan niya ang taliis nga tingog ni Iya Petra samtang inanay nga nabiaw ang iyang mga luha didto sa iyang mga mata.

“Boloy,” matod ni Iya Petra kaniadto dihang himalatyon na kini. “Kon mamatay ako, ayaw sila tugoti nga mahilayo ako kanimo!”

“Di ko sila tugotan,” sanong ni Iyo Boloy nga migunit sa kamot sa asawa.

“Pasayloa ako nga wa ko ikaw kahatagig anak.”

“Ayaw kanag hunahunaa. Pagbuot kana sa Ginoo.”

“Apan nahibawo kong gusto ka kaayog anak. Suod sa imong kasingkasing ang mga bata. Gani, matag lugsong mo sa poblasyon magdala kag lukay nga mga duwaan alang kanila.”

“Sukad pa sa sinugdan, ikaw ug ang imong gugma igo na kanako. Bisan tuod husto kanang imong gipanulti. Kinsa ba ugoy wa mangandoy og mga anak? Di ba, kita mang duha ang nangandoy nga makaanak? Apan gitungina kini sa Ginoo nato, busa dawaton ta ang atong kapalaran!” Nabatyagan ni Iyo Boloy niadto nga hugot nga gikuptan ni Iya Petra ang iyang kamot, bisan nasayod siya nga luya na ang balatian sa iyang asawa.

Niadtong gabii kanus-a si Iya Petra namatay, mihilak si Iyo Boloy nga nag-inusara sa bungtod. Ug miulan nianang pagkasunod adlaw dihang iyang gilubong ang patayng lawas ni Iya Petra sa luyo sa ilang payag, duol sa kasagingan nga namuso na niadtong higayona. Dihang gipangutana siya sa katawhan bahin sa iyang asawa, gitug-anan niya sila sa matuod. Apan wala sila motuo kaniya. Hinunoa, gisugdan siya nilag libak ug gihinganlan og ungo; gipalakaw pa gayod nga iyang gihinay-hinayan og kaon ang unod sa iyang asawa.

Sa pagpanglabay sa mga adlaw, ang mga tawo nanaglikay na kaniya. Dili na gani sila mopalit sa mga kahoy-igsusugnod nga iyang baligya aron ang halin ikalito niyag bugas-mais ug ginamos. Sukad mamatay si Iya Petra, wala na siya magtagad sa iyang baol nga gitamnan og mais. Nahimutang kini mga tunga sa kilometro sa ibabaw gikan sa iyang payag. Nangahoy na lang siya aron ibaligya sa ubos. Ug karon, wala na usay mokuha kaniya isip tigpamuo sa ilang mga baol kay tigulang na siya. Mao nga nagpakilimos na lamang siya.

Usa ka higayon, si Padre Silva, ang kura paroko sa Sanpilar, misagka sa bungtod. Buot sa buotan ug masinabotong pari nga ibalhin ang lubong ni Iya Petra sa sementeryo sa lungsod.

“Gikasubo ko, Padre,” matod ni Iyo Boloy. “Dili gayod mosugot si Petra niana!”

“Apan ang imong gihimo wala mahasubay sa naandan,” miingon si Padre Silva.

“Kon mao, mosukwahi ako sa naandan, Padre, tungod sa panugon ni Petra nga dili siya gustong mahilayo kanako.”

Walay nahimo si Padre Silva gawas sa pagbendisyon na lamang sa lubong ni Iya Petra didto sa luyo sa payag.

USA ka dakong hawo miaginod sa atubangan ni Iyo Boloy ug maoy nakapaputol sa iyang paghandom. Gipahiran niya ang mga luha, mitindog, ug nanghupaw una molakaw.

Dihang nakasuot na siya sa kakahoyan, may nakit-an siyang duha ka bata nga nanirador og langgam. Ang usa nga gamayon kalit lang mitig-ik. Napaluhod kini sa yuta. Ug tungod sa bata, may nakita si Iyo Boloy nga usa ka bitin nga abtik kaayong miaginod pahilayo sa bata paingon sa kasungotan. Dali niyang giduol ang bata.

“Aray! Bidok, tabangi ko,” nagkanayon ang gamayong bata ngadto sa iyang kauban nga dako nga wala moduol sa pagkakita kang Iyo Boloy.

“Di ko! Naay ungo, Dongdong!” gikan kang Bidok.

“Mga Undo, ayaw mo kahadlok nako,” matod ni Iyo Boloy nga migunit sa bukton ni Dongdong. “La’ kaayo kadtong bitin nga nakapaak sa imong bitiis ug kinahanglan supsopon ko ang imong samad samtang wa pa ang kamandag mahiuban sa dagan sa imong dugo. Ug ikaw, Bidok, ayaw pagbiya kay ikawy mohatod ning imong kauban pauli.”

Gipalingkod ni Iyo Boloy si Dongdong sa usa ka natumbang punoan sa kahoy dayong pislit sa samad. Gipadugo niya ang samad pinaagi sa paghiyod-hiyod sa panit nga nagliyok sa samad. Unya gisupsop niya ang samad. Karon ug unya iluwa niya ang iyang sinupsop nga dugo sa yuta. Kapila gyod kadto niya buhata. Dihang natagbaw na siya, mikuha siyag tabako sa bolsa sa iyang purol ug giusap. Human og usap, iyang gitapal sa samad sa bata. Ginamit ang puting bandana ni Iya Petra, iyang gibugkosan ang bitiis sa bata. Milama ang nagsagol nga dugo sa samad sa bata ug ang duga sa tabako sa puting bandana. Namansahan ang bandana.

“Hala, Bidok, sagakaya si Dongdong ug pamauli na mog dali,” mando ni Iyo Boloy sa batang dako. “Ingna ang tatay ni Dongdong nga ipahiling dayon siya kang Doktor Santos aron matambalan dayon.”

“S-salamat, Iyo,” gikan kang Dongdong.

Miagbay si Dongdong kang Bidok ug misugod sila pagpanglakaw.

“Uy, ayaw una,” hulbaw ni Iyo Boloy.

Nanghunong ang duha.

“O, tagsa mo ini.” Gitunol ni Iyo Boloy ang duha ka trak-trak nga lukay ngadto kang Bidok ug Dongdong nga wala magtingog nga midawat sa duwaan.

Wala una molakaw si Iyo Boloy. Gisuhid niya ang giagian sa bitin paingon sa kasungotan. Giandam niya ang iyang sungkod kay basig makit-an niya. Ulhon gyod niya paghapak ang bitin. Apan wala na kini niya makita. Gilantaw niya ang duha ka bata. Layo-layo na sila. Misantop sa iyang hunahuna nga gituman sa mga bata ang iyang mando nga magdalig pauli. Giandam niya ang iyang kaugalingon aron mosugod sa iyang panaw paingon sa poblasyon.

MIABOT si Iyo Boloy sa poblasyon nga lapoy ug nagkadusingot. Sa iyang luyo, nagkadaghan ang mga bata nga nanagsunod kaniya.

“Ang ungo!” Naninggit sila. “Ang ungo! Ania ang ungo!”

“Uy, Otik, ayaw pagduol kaniya.” Misinggit ang usa ka inahan nga mibitad sa iyang anak pahilayo sa pundok nga nagsunod sa makililimos. Gitan-aw niini ang ubang kabataan ug miingon: “Kamo usab, pamauli mo, kay tingalig may usa kaninyo nga dad-on niya sa iyang payag aron kan-on!”

Nagkatibulaag pagpanagan ang kabataan. “Ang ungo! Ang ungo!” singgit nila dihang nahilayo na sila kang Iyo Boloy.

Igo lamang si Iyo Boloy sa pagpanghupaw samtang nagtan-aw sa kabataan nga nanagan. Gihikap niya ang mga duwaan. Alang unta kini kanila aron sila iyang mahigala ug masuod, apan ang ilang mga ginikanan maoy nagtisok diha sa lapyo nilang kaisipan sa liso sa kahadlok alang kaniya ni Iyo Boloy. Ug ang mga bata mogaugao na kaniya, imbes nga mohatag kaniyag pagtahod. Milihok siya. Mihinay siya paglakang tinabangan sa sungkod. Ang singot padayon nga mihumod sa iyang kalawasan. Sa iyang pamatyag, mipilit sa iyang bukubuko ang iyang kamisadentro.

Gibukhad niya ang iyang pa’d dihang nahimuntog siya sa usa ka tindahan diin sa atubangan niini dinhay mga batan-ong nanag-inom og tuba.

“Limos. Maluoy mo sa tigulang!” matod ni Iyo Boloy.

“Hawa dinha!” masuk-anong buyag sa tindero. “Ayaw alihi ang mamalit!”

“Ayaw, Noy Milyo,” usa ka batan-on nga nagngisi mipakgang. “Ayaw siyag palayasa.”

“Bitaw. Katagilungsod nato siya ug higala sa atong mga apohan,” sagbat sa usa nga dili bugalbugalon. “Usa siya kanato.”

Mingisi si Iyo Boloy sa batan-on.

Dihay usa nga miipis og tuba sa baso gikan sa galon. Gitunol niya ang baso ngadto kang Iyo Boloy. “Iyo, o. Usa ka baso aron mainitan ang bugnaw mong tiyan.”

Gidawat ni Iyo Boloy ang baso ug giinom ang tuba.

“Hibawo mo, maayong amigohon ang mga ungo,” miingon ang usa nga didto magsandig sa kilid sa tindahan. “Di sila mangunay og silingan. Mas maayo pa nga makasilingan kag ungo kaysa kawatan, matod pa sa panultihon.”

Nasayod si Iyo Boloy nga siyay giigo sa nagsulti. Nagpakahilom lamang siya nga mitunol pagbalik sa baso ngadto sa mihatag niini kaniya. Gitan-aw niya ang tindero nga nagmug-ot ang nawong nga mitan-aw kaniya.

“Binuang,” pulong sa tindero.

Gihikap ni Iyo Boloy ang iyang tiyan. Human, gipasalamatan niya ang mga batan-on. Unya mitutok siya sa mga bibingka ug budbod nga didto sa nigo. Nangayo siya.

Nagtinan-away ang mga batan-on.

“Ay, oo,” matod sa usa ngadto sa tindero. “Noy Milyo, tagai siyag usa bisag bahaw.”

Ang tindero mikuhag usa ka bibingkang bahaw gikan sa laing nigo ug gitunol kang Iyo Boloy. Gikaon niya ang bibingka human paphai sa mga utitod nga nanguyamang niini.

Usa ka batan-ong maldito miabot. Gilasnit niini ang usa ka munyeka gikan sa kagingking nga gisipitan ni Iyo Boloy. Gitunol sa maldito ang duwaan ngadto sa tindero.

“Noy Milyo, maayo kini alang kang Inday Tikay, imong anak!”

Gidawat sa tindero ang duwaan, apan iya kining gikuniskunis. Siga ang iyang mga mata nga mitutok kang Iyo Boloy. Unya gilabay niya ang nagubang munyeka sa nawong sa tiguwang. Naigo ang ilong ni Iyo Boloy ug ang mga batan-on nangatawa.

“Layas na!” matod sa tindero.

MIPADAYON paglakaw si Iyo Boloy paingon sa merkado. Namatikdan niya nga ang pundok sa mga tawo nga iyang nalabyan nagbinayloay og mga kihat ug mga yango samtang nagpasigpat kaniya. Nganong dili man lang nila siya pasagdan? Matod niya sa kaugalingon.

Gibukhad niya ang iyang kamot ngadto sa mga tawo nga iyang nasugatan. Pipila da ang nanglimos kaniya. Gipasalamatan niya sila uban ang mga pulong: “Ang grasya sa langit anaa kaninyo!” Apan wala sila manumbaling sa iyang gipamulong ug pinataas ang ilang mga agtang nga nagpadayon paglakaw. Morag wala nila kinahanglana ang langit sa ilang kinabuhi.

Giduol niya ang namaligyag ukay-ukay.

“Ayaw kog buysita!” miingon ang babaye nga namaligya. “Wa pa koy halin sukad ganiha!”

Giwaling ni Iyo Boloy ang iyang panan-aw ngadto sa usa ka batang babaye nga nagtan-aw kaniya.

“Gusto mo kini?” ni Iyo Boloy nga milasnit sa usa ka munyeka ug usa ka bola nga lukay.

Miyango ang bata.

“Dawata, Inday,” miingon si Iyo Boloy. “Imo na kini.”

Ang bata nagpanuko ug kadawaton-dili sa gitanyag nga mga duwaan. Unya gidawat gayod kini sa bata. Apan unya, usa ka babaye miduol kanila ug gilabni ang mga duwaan gikan sa mga kamot sa bata.

“Ayaw pagdawat bisan unsa gikan kaniya,” masuk-anon nga misulti ang babaye ngadto sa iyang anak. “Ungo kana siya!”

Nakapanglingo si Iyo Boloy. Dili tingali gayod nila siya masabtan. Wala gayod sila masayod giunsa niya paghigugma si Petra ug nga gilubong niya kini sa luyo sa ilang payag kay maoy kataposang hangyo niini. Ug usab, buot niyang matagad kanunay ang lubong sa iyang asawa. Layo kaayo ang sam-ang sa Sanpilar— mga lima ka kilometro ang gilay-on niini gikan sa bungtod. Karon, gitamay siya sa tibuok Sanpilar gawas lamang sa pipila nga nasuod niya sa iya pang kabatan-on; apan, bisan sila wala moapil sa paghingalan kaniyag ungo, nanagpakahilom lamang sila nga manghinan-aw.

Ungo! Ungo! Ug nakita ni Iyo Boloy didto sa iyang hunahuna ang iyang kaugalingon nga nahimong anananggal: natunga ang iyang lawas— ang ubos nga bahin nga naglakip sa mga paa, bitiis ug tiil nahibilin sa kasagingan; gitugkan og mga pako ang iyang bukubuko; nausab ang iyang panagway ug naningkag ang iyang buhok; ug siya naglupad-lupad ubos sa mga panganod sa Sanpilar kanus-a takdol ang Bulan ug ang mga lumulupyo nanagtanggong sa ilang mga kaugalingon sulod sa ilang panimalay, nangahadlok nga mabiktima niya. Mipasunding sa iyang alimpatakan ang anananggal nga mitugdon sa atop sa usa ka balay diin may babaye nga mabdos. Humot ang tiyan sa mabdos ug ang anananggal nangandam pagbalbal niini, naghulat nga ganoyon sa katulogon ang bana.

“Tinonto! Dakong binuang!” bagulbol ni Iyo Boloy.

“Boloy!” Milingi siya dihang may misangpit sa iyang ngalan. Si Iya Basyang diay, ang manindahay og tabako. Managkaila kaayo sila si Iya Basyang kay ang bana niining si Karyo nga dugay nang namatay may baol sa kamaisan didto sa bungtod sa Sanpilar ug kini kasikbit sa iya kaniadto mismong kamaisan ni Iyo Boloy.

“Dali,” gikan ni Iya Basyang nga naggunit og tabako.

Miduol si Iyo Boloy sa nahimutangan ni Iya Basyang.

“Biya lang kana, Boloy.” Gitunol ni Iya Basyang ang iyang tabako kang Iyo Boloy.

“Samo lang og biya, Basyang, basta kinasingkasing ang paghatag, bililhon na kaayo kini sa gihatagan,” matod ni Iyo Boloy nga nagpahiyom.

“Wa ka pa mahutdi sa nindot nga mga pulong, Boloy. Nahinumdom hinuon ko sa akong Karyo niadtong nangharana kamo sa amo. Si Karyo ang moawit dinuyogan sa sista ni Pedring, samtang ikaw ang mobalak-balak. Hay, pagkanindot handomon sa panahon sa atong kabatan-on!”

“Bitaw. Nahinumdom sab ko niadtong nangharana mi sa ilang Petra unya gigukod mig pinuti ni Tata Igel, iyang amahan. Naluoy kong Pedring kay nadakin-as siya ug nadat-ogan niya ang iyang sista.”

Mikagiki si Iya Basyang.

“Komosta man tuod kadtong bugtong anak mong babaye, Basyang? Daghan nag anak?”

“Ay, Boloy. Tua sa Manila mamuyo uban sa iyang banang drayber. Dugay na. Wa na man mahinumdom pagbisita sa ato. Tulo nay anak.”

“Maypa ka. May tulo na ka apo. Kami si Petra wa gyod tugahi og anak sa Ginoo!”

“Ayaw lang na ikaguol, Boloy. Magtuman lang ta sa gilatid sa Diyos sa atong kinabuhi.”

“Lain ato, Basyang, kinsa man diay imong kauban ron sa balay?”

“Naay mga apo sa akong ig-agaw nga akong gihangyo nga ari lang sa akoa mopuyo.”

Miyango-yango si Iyo Boloy samtang giputos niya ang tabako sa usa ka pirasong dahon sa saging nga iyang gipunit gikan sa yuta.

Ang panagkabildo nilang Iyo Boloy ug Iya Basyang naputol tungod sa sininggitay didto sa unahan. Usa ka pundok sa mga tawo nagpadulong sa ilang nahimutangan pinangulohan sa usa ka tawo nga nagpanigbas sa hangin sa dala niyang kahoy. Nahimut-okan si Iyo Boloy. Morag siya ang punteriya sa mga tawo.

“Ang ungo mibalbal og bata!”

“Gisupsop sa ungo ang dugo ni Dongdong segun kang Bidok!”

“Tua karon sa klinika ni Dr. Santos. Himatyon!”

“Patya! Patya! Patyon! Ang ungo patyon!”

Ug ang das-og sa pundok didto mahisangko kang Iyo Boloy.

“Ayaw! Ayaw!” nakasinggit si Iya Basyang nga dali nga mihiplig sa daplin.

GIBUKA ni Iyo Boloy ang iyang mga mata dihang gibati niya ang kalabad sa iyang ulo. Iya kining gihikap. Gitan-aw niya ang iyang kamot. Dugo! Ugang dugo. Sa hanap niyang panumdoman mipuli ang merkado sa Sanpilar diin siya nagtindog ug gihatagan og tabako sa usa ka babaye. May pundok sa mga tawo nga nagpaninggit ug nagpaingon sa iyang nahimutangan. Unya may gahi nga butang nga nakaigo sa iyang ulo ug wala na siyay kalibotan sa misunod nga mga panghitabo.

Gipaliraw niya ang iyang mga mata. Iyang nakita ang pipila ka tawo nga iyang kauban niadtong lawak nga rinehasan. Dihay usa ka tawo nga didto sa gawas sa rehas, miduol kanila. Wala niya maklaro kon lubos asul ba o abohon ang bulok sa gisul-ob niining sapot. Nagpaduol si Iyo Boloy sa kinandadohan nga pultahan.

“Kinsa ka? Nganong ania ako dinhi?” sukna ni Iyo Boloy.

Ang tawo igo lang mitutok kaniya. Unya mikisdom ang nawong niini.

“Di ka motubag kinsa ka? Apan nganong nia ko dinhi?” sukit na usab ni Iyo Boloy nga nagkulismaot ang nawong. Misamot pagkisdom ang nawong sa tawong nagsul-ob og asul. Mitan-aw kini ngadto sa mga kauban ni Iyo Boloy. Gilingi niya ang iyang mga kauban.

“Ungo ka! Pinireso dinhi!” misinggit ang usa nga nagpurol lamang ug tag-as kaayog buhok.

Mibahikhik si Iyo Boloy. Ungo kuno ako, matod niya sa kaugalingon, pataka lag yawit tawhana!

“Gisupsop mo ang dugo sa usa ka bata didto sa lasang,” miingon ang lain.

“A, dili. Ang bata gipahit sa usa ka bitin nga la kaayo,” matod sa tawo nga nag-asul.

“Bitin? Halas ba?” morag naalimungawan si Iyo Boloy ug milingi-lingi. “Hain ba ang akong sungkod kay patyon ko ang bitin?”

“Polis ko, Iyo Boloy,” matod sa tawo nga nag-asul, “ug ang imong sungkod ug kalo tua sa akong lamesa. Iuli ko unya kadto nimo. Ug ang samad sa imong ulo amo nang gitambalan og tintura de yudo.”

“Tsip,” matod sa usa ka batan-ong binilanggo. “Wa na, ang ungo nabuang na.”

Giablihan sa polis ang pultahan sa presohan munisipal ug gipagawas si Iyo Boloy.

“Wa mamatay ang bata,” matod sa polis ngadto sa mga binilanggo. “Matod ni Dr. Santos nga kon wa pa mahatagig first aid ang bata pinaagi sa pagsupsop sa samad aron ang dugo nga nasagolan na sa kamandag makagawas, nakaseguro siya nga si Dongdong di makaabot sa iyang klinika.”

Nangahilom ang mga binilanggo.

Giagbayan sa polis si Iyo Boloy. “Makapauli ka na, Iyo.”

“Asa? Hain ang amoa?” matod ni Iyo Boloy.

“Nalisoan na gyod na, mor pa,” gikan sa usa ka binilanggo.

“Mora-mora da,” sanong sa polis. Gisagakay niini si Iyo Boloy ngadto sa iyang lamesa ug gihatag ang sungkod ug kalo sa tigulang.

“Hapon na kaayo, Iyo. Mahimo man anhi ka sa munisipyo magpalabay sa kagabhion,” matod sa polis.

“Mopauli ko. Naghulat si Petra sa among payag,” pintok nga namulong si Iyo Boloy ug migawas siya sa munisipyo.

“Hulat una, Iyo,” miagpas ang polis nga nagbitbit og duha ka buok puso. “Balona kini.”

Gidawat ni Iyo Boloy ang mga puso.

Naglulaylay siya nga misubay sa dalan. Karon ug unya, itukod niya ang iyang sungkod sa yuta ug mohunong aron sa pagginhawa og halawom. Nagtuo ang mga buang nga nalisoan na ako sa utok, hagawhaw niya sa kaugalingon nga naghunahuna sa mga binilanggo didto sa munisipyo. Wa sila masayod nga naglabad lang ang iyang ulo.

“Kaluoy nimo, Iyo, nga nahimong biktima sa sayop nga pagtuo!” sulti sa usa ka tawo nga gikasugat.

“Maayong hapon, Iyo,” pangatahoran sa lain.

“Mitawag ba si Petra kanako?” sukit niya sa manananggot nga iyang nasugatan.

“Patay na siya, Iyo, uy! Dugay na.”

“Simbako. Naghuwat karon siya sa payag.”

“Aw, mao ba?” matod sa manananggot nga mitutok kang Iyo Boloy.

UDTO na dihang nagmata si Iyo Boloy pagkasunod adlaw. Misakit ug nagngulngol ang iyang samad. Iya kining gihapuhap basin mahumpay ang gibati niyang kangulngol. Naglabad na usab ang iyang ulo. Ug gibati siyag kagutom. Nahinumdom siya nga ang gipanihapon niya kagabii mao kadtong duha ka buok puso nga gisulaan niyag asin.

“Petra!” sangpit niya. “Petra, hain ka ba?”

Apan walay mitubag.

Mibakod siya ug milingi-lingi. Ug nakita niya ang bayhon ni Iya Petra didto sa bentana. Naglantaw kini sa gawas. Dihang miusab siya pagtawag, milingi si Iya Petra ug misulti kaniya bahin sa hitabo didto sa kakahoyan ug sa merkado.

“Oo, gisupsop ko ang dugo sa samad sa bata, aron pagluwas kaniya. Ug ang ilang gibawos mao nga hapit na lang ko nila patya. Wa na silay pagbati kanako, Petra, sukad ka mibiya!” Nahinumdom na karon siya sa nahitabo kagahapon.

Daw nabati ni Iyo Boloy ang pulong ni Iya Petra nga nag-ingon nga kinahanglan magmatngon siya.

“Maayo nga magbantay sa sunod,” matod niya nga mipabudlot sa iyang mga ngabil. Unya kalit lang nahanaw si Iya Petra sa iyang panan-aw. Mikurisdong ang iyang nawong ug nakaalimatmat nga nag-inusara da siya sa payag.

Gidumdom niya ang sako nga sudlanan og mga lagutmon ug dihay upat ka buok gagmayng mga kamote nga nahibilin. Gidala kini niya sa abohan ug gisulod sa kulon; gisabwan ang kulon og tubig ug gitak-ang sa tulo ka nagsinug-ang nga mga bato. Gipangita niya ang posporo. Human sugnori og kahoy ug uga nga mga langkay ang sug-angan, nagkadlit siyag posporo ug giduslitan ang lukay. Midilaab ang kalayo.

Human makakaon sa tinanok nga kamote, nanaog si Iyo Boloy. Wala na kaayo niya mabati ang kalabad sa iyang ulo. Manguha siyag lunhaw nga mga lukay sa lubi. Magdala siyag mga munyeka, trak-trak ug bola aron ipanghatag niya sa kabataan sa Sanpilar.

SAMA sa miaging adlaw, gisubay ni Iyo Boloy ang dalan dulhog sa kakahoyan paingon sa poblasyon sa Sanpilar. Nawala na ang kasakit sa iyang ulo samtang nagbitbit sa kagingking diin nagbitay ang mga duwaang lukay. Didto sa kakahoyan samtang siya nagkalingaw pagtan-aw sa kalanggaman nga nanagbalhin-balhin pagtugpa sa kasangahan, milingkod siya sa nag-igdal nga gamot sa bagalnga. Usa ka alibangbang nga mabulokon mitugdon sa tumoy sa iyang sungkod. Gidagpas niya kini ug kini milupad pahilayo. Mipahiyom siya nga nahimuot. Gitukas niya ang iyang kalo ug gipaypay sa iyang nawong.

Paghiabot niya sa poblasyon, midugok ang mga bata kaniya. Nahibulong siya kay way ginikanan nga namuyag sa kabataan aron magpahilayo kaniya. Gipanghatag niya ang mga duwaan sa kabataan nga saya kaayo ang mga nawong nga nanagduwa niini.

“Iyo Boloy, imna usa ni aron mainitan imong tiyan,” timbaya sa usa ka batan-on nga nagtunol og usa ka basong kinutil nga bahal kaniya.

Nakamay-ong siya sa batan-on nga mao ang nagtunol kaniya og tuba sa miaging adlaw sa mao gihapong dapit. Gidawat niya ang baso, gihuypan ang bula sa kinutil ug giinom. “Salamat, Dong,” matod niya.

Usa ka batang babaye miabot sa tindahan. Nagbitbit kinig usa ka munyekang lukay.

“Papa Milyo, niay akong munyeka… hinatag niya…” ug gitudlo sa bata si Iyo Boloy. Ang gitawag sa bata mao ang tindero kagahapon nga mikuniskunis sa samang duwaan ug gilabay sa nawong ni Iyo Boloy.

Igo lang miyango ang tindero, unya mikuha kinig usa ka budbod ug gitunol kang Iyo Boloy.

“Unsa man ni?” ni Iyo Boloy nga mahibulongon. Nausab ang tinagdan sa tindero kaniya.

“Imo na kana,” hinay nga namulong ang tindero.

“Salamat!” ni Iyo Boloy.

“Ug, Iyo, dad-i ko ugma og dahon sa saging. Kanang udlot ug hinawob nang daan,” matod sa tindero. “Ugma ko na ikaw bayri inighatod nimo niini.”

“Ugma, Dong, dad-an ko ikaw, ug salamat ning imong budbod,” gikan kang Iyo Boloy nga milakaw paingon sa merkado. Basig may biya nga tabako si Basyang alang kanako, hunghong niya sa iyang kaugalingon.

“Abi nakog di ka na katugbong karon, Boloy,” timbaya ni Iya Basyang. “Nabaniog na baya sa tibuok poblasyon ang nahitabo kanimo gahapon. Buhi man ang bata. Ug… nagtugon diay kadto si Cleta, kanang naninda og puso ug dugudugo sa sulod, nga magpalala kanimog usa ka gatos ka puso.”

“Anus-a man niya kinahanglana, Basyang?” sukna ni Iyo Boloy.

“Bisan ugma sa palis.” May gikuha si Iya Basyang gikan sa nigo nga gibutangan sa iyang gitindang mga tabako. “O, imo na ni.”

Gidawat ni Iyo Boloy ang tabako nga gidunol ni Iya Basyang. “Anugon tong gihatag nimo gahapon, wa nako magamit.”

“Unsaon, nayatak-yatakan man sa mga tawo,” sakgaw ni Iya Basyang.

Samtang nagsultianay sila si Iyo Boloy ug si Iya Basyang, may miabot nga usa ka tawo nga nagkalo og buli ug may gibitbit nga buyot. Kuyog niya ang usa ka bata nga namay-ongan niyang kauban niadtong bata nga napahitan sa bitin kagahapon.

“Iyo, ako si Badong, amahan ni Dongdong,” matod sa tawo. “Kini si Bidok nagpahibawo nako nga nia ka. Mao nga mianhi gyod ko aron magpasalamat kanimo sa pagluwas nimo sa akong anak. Ug nia, imo na kini.”

Gidawat ni Iyo Boloy ang buyot nga gihatag sa tawo kaniya. Bugas-mais ang sulod sa buyot.

“Salamat niini, Dong, may malugaw na kami si Petra,” ni Iyo Boloy.

Mitan-aw si Badong kang Iya Basyang nga salabtonon kaayong mipahiyom.

“Ug, Iyo Boloy, sa di pa ko makalimot,” ni Badong nga mipagawas sa usa ka butang gikan sa iyang bolsa. “Iuli ko kini kanimo. Linabhan na kana.”

Ang bandana ni Petra! Singgit sa hunahuna ni Iyo Boloy. Gidawat niya ang bandana. Ug nanamilit si Badong.

Gitan-aw ni Iyo Boloy ang puting bandana. Nawala na ang lama sa dugo ug tabako. Mipahiyom siya kay nahimuot nga naghunahuna sa maayong pagtagad sa taga Sanpilar ngadto kaniya karon. Ug nahanaw na usab ang kahadlok sa kabataan kaniya. Wala nay mga ginikanan nga namuyag sa ilang mga anak aron magpahilayo kaniya.

“Di ko magdugay, Basyang,” matod ni Iyo Boloy nga nagngisi. “Mopauli na ko kay manguha pa kog mga dahon sa saging ug mga udlot sa lukay. Ugma andami ko sa nindot mong tabako ug bayran ko ikaw sa husto.”

“Kabibo ra nimo, Boloy!” ni Iya Basyang nga mikagiki.

SAMTANG hinay nga nagatungas sa bungtod paingon sa iyang payag, nahanduraw ni Iyo Boloy si Iya Petra nga nagpanawag kaniya. Nagpanglingo siya. Nakamatngon siya sa kamatuoran nga dugay nang nawala kaniya sa hingpit ang pinangga niyang asawa. Unya kalit nga misantop sa iyang hunahuna si Iya Basyang.

(KATAPOSAN)